مجموعه حرم علی بن موسی‌الرضا
اطلاعات کلی
نام
کشور
ایران
استان
استان خراسان رضوی
شهرستان
شهرستان مشهد
اطلاعات اثر
کاربری
زیارت‌گاه
بانی اثر
سلطان سنجر سلجوقی
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت
۱۴۰
تاریخ ثبت ملی
۱۵ دی ۱۳۱۰
اطلاعات بازدید
امکان بازدید
آری
محتویات
بعد از این اتفاق آن محل به نام مشهد الرضا (محل شهادت رضا) نامیده شد. شیعیان شروع به زیارت و بازدید از مدفن او کردند. اواخر قرن نهم بر روی مدفن او گنبد ساختند و حرم او را گسترش دادند.
قبران فی طوس خیر الناس کلهم
و قبر شرهم هذا مِنَ العِبَرِ
ما ینفع الرجس من قرب الزکی و ما
علی الزکی بقرب الرجس من ضرر
ترجمه:
در طوس دو قبر قراردارد، یکی بهترین مردم
و قبر بدترین آنان؛ این است از عبرتهای روزگار
نه ناپاک از نزدیکی به فرد پاک سودی می‌برد و نه
شخص پاک از نزیکی به شخص ناپاک ضرری
دوره سلجوقی
نخستین گنبد حرم امام رضا، به فرمان سلطان سنجر سلجوقی و به کوشش وزیر وی، شرف الدین قمی ساخته شد. جنس آن گنبد از کاشی بود. گنبد آغازین همان است که امروزه از داخل حرم دیده می‌شود و سطح مقعّر و مقرنس‌های آینه کاری شدهٔ آن پیداست.
حمله مغول
به گزارش ابن ابی الحدید در شرح نهج‌البلاغه٬ در سال ۶۱۸ ه. ق مغول‌ها به طوس حمله کردند و این شهر را غارت کرده و مردم را به قتل رساندند. سپس وارد مشهد‌الرضا شدند و آنجا را هم خراب کردند. مؤلف تاریخ آستان قدس رضوی از قول ابن ابی الحدید می‌نویسد با وجودی که مغول‌ها مردم مشهد را به قتل رسانیدند، بارگاه رضوی را حداقل تخریب نکردند و احتمالاً به غارت اموال و اثاثیه آن اکتفا کردند. هرچند بعضی منابع از خرابی بارگاه رضوی به دست مغول‌ها سخن گفته‌اند.
همچنین عطاملک جوینی مؤلف جهانگشا از خرابی حرم به دست مغول‌ها چیزی نگفته است. منظومه فضل بن روزبهان خنجی در مهمان نامه بخارا که حمله مغول‌ها را به طوس و مشهد نگاشته، بیان می‌کند که این حرم را خراب نکرده‌اند، زیرا کتیبه‌های سال ۶۱۲ ه. ق که قبل از این حمله بوده هنوز برجاست.
در دوره حکومت ایلخانیان فرسودگی‌ها و احیانا خرابی‌ها و خسارات وارد شده به حرم بازسازی شد.
دوره تیموریان
در دوران تیموری به دنبال کوشش‌های شاهرخ تیموری در آبادانی مشهد در سده نهم هجری، به همت همسر وی گوهرشادآغا نخستین مسجد جامع شهر مشهد با نام وی در سمت قبلهٔ حرم که صحن جنوبی را تشکیل می‌دهد به اتمام رسید. بعدها صحن تیموری (عتیق) و اساس ایوانی که امروزه طلایی است توسط امیر علیشیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقرا به وجود آمد.
دوره صفوی
در دوره صفوی بر عظمت و شکوه حرم افزودند و مناره نزدیک گنبد که در دوره غزنویان به دستور ابن معتز حاکم نیشابور برپا شده بود به امر شاه تهماسب بازسازی و طلاکاری شد و در سال ۹۳۲ ه. ق خشت‌های نفیس کاشی روی گنبد را به خشت‌های طلا تبدیل کردند.
در سال ۹۹۷ ه. ق یعنی دومین سال سلطنت شاه عباس اول شهر مشهد در محاصره عبدالله خان ازبک قرار گرفت، چون به سوی او تیری شلیک شد غضب کرد و دستور به قتل عام مردم مشهد داد به طوری که در صحن حرم خون جاری شد.
سال بعد عبدالمؤمن خان ازبک با لشکرش به مشهد حمله کرد. جمعی از مردم مشهد و به ویژه سادات، علما، خدام و مدرسان آستان قدس رضوی به حرم امام‌رضا پناهنده شدند. در حالی که ایشان به دعا مشغول بودند، عبدالمؤمن خان و دین محمد سلطان به اتفاق عده‌ای از جنجگویان خود وارد صحن شده و پناهندگان را قتل عام کردند. چنان خشمگین بودند که شعله خشم و غضب آن‌ها جز به ریختن خون سادات، صلحا و علما خاموش نمی‌شد. آنان زایران را از داخل حرم بیرون می‌کشیدند و با کمال قساوت می‌کشتند. چنان که میر محمد حسین مشهور به «میربالای سر» که از سادات متقی مشهد بود و پیوسته در بالای سر امام رضا به تلاوت قرآن مشغول بود را دو نفر از ازبکان در کنار ضریح با شمشیر پاره پاره کردند. زنان و کودکان در مسجد گوهرشاد جمع شده بودند و در آنجا ناظر قتل‌عام وحشیانه نزدیکان و خویشان خود بودند. سرانجام عبدالمؤمن دستور داد، قندیل‌های مرصع طلا و نقره و شمعدان‌ها و همچنین میل طلای بالای گنبد و بسیاری از ظرف‌ها و فرش‌ها و کتاب‌های کتابخانه را به غارت برده و زنان و کودکان را به اسیری به ماوراءالنهر بفرستند. بعدها عبدالمؤمن خان به سخت‌ترین شکل به دست افراد خود کشته شد.
در دوران شاه تهماسب صفوی، پس از جمع آوری خشت‌های کاشی، گنبدی با روکش طلا بر فراز گنبد پیشین بنا شد. این همان گنبدی است که امروزه در نمای بیرونی وجود دارد.
در سال ۱۰۰۹ ه.ق که شاه عباس صفوی از پایتخت آن روز، اصفهان، پیاده به مشهد رفت، مدتی در مشهد ماند و دستور داد که گنبد حرم امام رضا، بار دیگر با خشت‌هایی از مس و روکش طلایی پوشیده شود و این کار به دست کمال‌الدین محمود یزدی انجام شد. بر پایه آن چه در کتیبه گنبد دیده می‌شود، این کار در سال ۱۰۱۰ ه.ق آغاز شده و در سال ۱۱۱۶ ه.ق به پایان رسیده‌است. متن کتیبه گنبد که اثر خوشنویس ایرانی علیرضا عباسی است، و با حروف طلایی بر زمینه فیروزه‌ای به خط ثلث نوشته شده، چنین است:
بسم الله الرحمن الرحیم من عظائم توفیقات الله سبحانه ان وفق السلطان الاعظم مولی ملوک العرب و العجم صاحب النسب الطاهر النبوی و الحسب الباهر العلوی تراب اقدام خدام هذه الروضة المنورة الملکوتیة مروّج آثار اجداده المعصومین السلطان ابن السلطان ابوالمظفر شاه عباس الموسوی الصفوی بهادرخان. فاستسعد بالمجیء ماشیاّ علی قدمیه من دارالسلطنة اصفهان الی زیارة هذا الحرم الاشرف و قد تشرّف بزینة هذه القبة من خلّص ماله فی سنة الف و عشر و تمّ فی سنة الف و ستةعشر.
همچنین به فرمان شاه عباس اقدامات و تحولات دیگری نیز در قلمرو حرم صورت گرفت ازجمله توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اطاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ایوانهای شرقی و غربی آن ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله وردیخان. از آنجایی که شاه عباس به آستانه امام رضا توجه ویژه داشت، دستور داد تا هر کس به زیارت آن جا رفته باشد می‌تواند عنوان «مشهدی» را مانند حاجی و کربلایی بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت.
در سال ۱۰۸۴ ه.ق و در زمان شاه سلیمان صفوی، در پی زمین لرزه‌ای، گنبد حرم امام رضا هم آسیب دید و شماری از خشت‌های طلایی آن از جا کنده شد. وی دستور داد تا گنبد بازسازی شود و کتیبه‌ای بر آن افزوده گردد که این رخداد را حکایت نماید. این کتیبه اکنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد دیده می‌شود.
من میامن منن الله سبحانه الذی زین السماء بزینة الکواکب و رصع هذه القباب العلی بدرر الدراری الثواقب ان استسعد السلطان الاعدل الاعظم و الخاقان الاکرم الافخم اشرف ملوک الارض حسبا و نسبا و اکرمهم خلقا و ادبا مروج مذهب اجداده الائمة المعصومین و محیی مراسم آبائه الطیبین الطاهرین السلطان بن السلطان شاه سلیمان الصفوی الموسوی بهادرخان بتذهیب هذه القبة العرشیة الملکوتیة و تزیینها و تشرّف بتجدیدها و تحسینها اذا تطرق الیه الانکسار و سقطت لبناتها الذهبیة التی کانت تشرق کالشمس فی رابعة النهار بسبب حدوث الزلزلة العظیمة فی هذه البلدة الکریمة فی سنة اربع و ثمانین و الف و کان هذه التجدید الجدید فی سنة ثمانین و الف. کتبه محمدرضا امامی.
ایوان صحن تیموری که در دوره سلطان حسین بایقرا ساخته و توسط شاه عباس اول توسعه یافته بود به‌فرمان نادرشاه مطلا گردید.
دوره پهلوی
حرم علی بن موسی الرضا پیش از گسترش و توسعه
در زمان محمدرضا پهلوی طرح توسعه حرم امام‌رضا با نظارت عبدالعظیم ولیان استاندار استان خراسان (بزرگ) و نایب‌التولیه آستان قدس رضوی به انجام رسید. در سال ۱۳۵۳ خورشیدی خشت‌های طلایی گنبد که شفافیّت خود را از دست داده بود، برداشتند و آن را پس از رنگ‌آمیزی مجدّد با آب طلا، در جای خود قرار دادند.
دوره جمهوری اسلامی
در دوره پس از انقلاب اسلامی در ایران طرح توسعه حرم امام رضا با جدیت دنبال شد و این مجموعه شاهد گسترش فوق‌العاده‌ای بود.
گوی فیروزه
در بالای یکی از رواقهای حرم که در صحن کهنه . که سقاخانه اسماعیل طلایی در آن قرار دارد گویی فیروزه ای قرار دارد که از سطح زمین ارتفاع بسیاری دارد و باید برای دیدن آن آدرس آن را از خادمین حرم بپرسید که از زمان نصب آن اطلاعتی در دسترس نیست
افراد صاحب نام که در این حرم به‌خاک سپرده شده‌اند
گذشته
معاصر علامه محمد تقی جعفری
مجموعه حرم از نگاه شهری